آشنایی با دسته سه تار

دسامبر 31, 2017آموزش سه تار

دسته سه تار که معمولا از چوب درخت گردو ساخته میشود
قسمت کاسه ساز را به سر پنجه وصل میکند .
دسته یکی از حساس ترین و مهم ترین بخشهای سه تار است .
سیمهای سه تار در امتداد دسته کشیده میشوند و بر روی آن پرده ها بسته میشوند .
مهمترین کارهای دسته آن است که
با قرار گرفتن پنجه روی آن ، تغییرات ملودی ایجاد و نتیجتا ملودی بر سه تار نواخته میشود .

طول و قطر دسته سه تار:

همان گونه که گفته شد کاسه سه تار در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته میشود .
طول و قطر دسته ارتباط کامل با اندازه کاسه دارد .

سه تار کاسه بزرگ :

در این سازها طبعا” طول دسته سه تار هم بیشتر است .

سه تار کاسه کوچک :

در این سازها برعکس سازهای کاسه بزرگ ، طول دسته سه تار کمتر است .
البته تحقق مسائل فوق زمانی امکان دارد
که تمام شرایط و پارامترهای لازم در ساز رعایت شده باشد
و در مورد سازهایی که شرایط لازم را ندارد این قاعده قابل اجراء نیست .

خصوصیات و شرایط دسته :

دسته سه تار برای آنکه قابلیت استفاده داشته باشد باید دارای شرایط و خصوصیات زیر باشد:
۱- وزن دسته نباید به اندازه ای زیاد باشد
که خستگی نوازنده را در پی داشته باشد و یا به اصطلاح کله کند .

۲- سطح دسته سه تار باید کاملا هماهنگ و بدون نا همواری باشد .
در غیر این صورت صدای سیم ها خالص نخواهد بود
و نتیجتا سه تار از دایره ارزش های سازی دور خواهد شد .

۳- تراش دسته سه تار باید به گونه ای باشد که تحرک دست نوازنده را با سختی مواجه نکند .

۴- اندازه دسته سه تار ، از طرف بالا به پایین بتدریج بیشتر میشود .
کیفیت این تغییر اندازه را به بخش پروژه ساخت سه تار وا می گذاریم .

۵- برای آنکه امکان بستن پرده ها فراهم گردد ، دسته باید از ابتدا تا انتها دارای شیاری در قسمت فوقانی باشد .

اجزای دسته :

دسته سه تار دارای اجزا و عناصری است که هر کدام در تکمیل ساختمان ساز نقشی را ایفا می کنند .
مهمترین این اجزا ، پرده ها و شیطانک است .
در مورد هر کدام از این اجزا توضیحاتی لازم است .

الف : پرده ها :

از آنجا که سه تار از سازهای زهی مقید است ،
پرده ها در تغییرات و تولید ملودی در این ساز دارای نقش اساسی هستند .
در واقع بدون وجود پرده ها نواختن سه تار غیر ممکن خواهد بود .
فرایند تغییر ملودی یا تغییر نت ها بدین نحو است که
چون میزان ارتعاشات سیم ها کاملا به طول آنها بستگی دارد
اگر صدای سیم در حالت دست باز ( مطلق) ، دارای ارتعاش خاصی باشد
وقتی انگشت روی پرده ها قرار میگیرد ، بعلت کوتاه شدن طول سیم ، ارتعاش آن تغییر خواهد کرد .
تعداد پرده ها در سه تار بیست و پنج است
و البته بعضی یک یا دو پرده اضافه بر این تعداد برای سه تار تعبیه می کنند .
پرده های گفته شده عبارتند از دو دیز در بالای دسته و دو دیز یا لا بمل در پایین دسته .
گروهی نیز سه تار را دارای بیست و هشت پرده می دانند .

آموزش سه تار

در مورد تعداد پرده های سه تار باید گفت بر اساس ظرفیت این ساز
و با توجه به ابعاد ساز شناختی آن ، تعداد بیست و پنج پرده برای نواختن آن کفایت می کند
و بستن پرده های اضافی بر این میزان لزومی ندارد .
شاید علت عمده چنین گرایشی ، تمایل به نزدیک نمودن این ساز به تار باشد
که در همین گفتار نادرستی آن مورد بحث قرار می گیرد .
زیرا پرده های اضافه علیرغم امکان استفاده در تار ، برای سه تار تقریبا استفاده و کاربری ندارند .

در مورد پرده ها چند مسئله قابل توجه است :

۱- فاصله پرده ها در سه تارهای مختلف، با هم متفاوت است .
جای قرار گرفتن هر کدام از پرده ها به عوامل مختلف بستگی دارد .
اختلاف سازها در این زمینه باعث چنین تفاوتی است.

۲- در صورتی که ارتفاع (ضخامت) پرده ها بیشتر از حد معلوم باشد ،
صدای ساز بیشتر (و البته خشک تر) خواهد بود .
در بستن پرده های سه تار باید تناسب ضخامت پرده و صدای ساز رعایت شود
زیرا ضخامت بیش از حد پرده ها باعث ایجاد مشکلاتی در اجرای تکنیک های دسته می شود .

۳- برای پرده بندی سه تار ممکن است
مواد مختلفی از قبیل نخ نایلون ، نخ بخیه (اصطلاحا کات کوت ) و نخهای موجود در بازار توصیه و مورد استفاده واقع شود .
بهترین نخ ببرای بستن پرده سه تار ، نخهای موجود در بازار( از جنس روده گوسفند) است .
شاید به نقش عاملی مانند پرده در کی�?یت سه تار ، ظاهرا توجه زیادی نشود
اما با دقت و تفحص در جزئیات ، اهمیت تک تک عوامل بر ما روشن میشود .
تهیه کنندگان نخهای معمولی موجود در بازار زحمات زیادی را متحمل می شوند
و طبعا کارشان قابل تقدیر است .

۴- برخی از سازندگان سه تار بحث بستن پرده های ثابت یا فلزی را مطرح می کنند
و بعضا در این زمینه سوالاتی برای نوازندگان نیز پیش می آید .

هیچ کدام از این دو پیشنهاد به دلایل زیر درست نیست :

پرده های ثابت :

با تعمق در اصول تئوری موسیقی و آگاهی یافتن از علم فواصل ،
به سادگی می توان به نادرستی سیستم پرده ثابت وقوف یافت .
ماهیت فواصل ، در موسیقی به گونه ای است که گاه تغییرات جزیی در آنها لازم می آید .
به عنوان نمونه ممکن است پرده چهارم سه تار که در سیم اول دارای صدای می کرن است
برای نواختن سه گاه می کرن مناسب باشد
و زمانی که سه گاه لاکرن نواخته می شود ،
صدای پرده گفته شده برای اجرای گوشه مخالف سه گاه کم یا زیاد باشد.
بنابراین ثابت بودن پرده سه تار برخلاف اصول است
و قطعا باعث می شود ساز ، کارایی لازم را نداشته باشد .
برای رعایت این شرط ، سازندگان و نوازندگان سه تار باید در زمان بستن پرده دقت کنند
که سفتی پرده ها به اندازه ای نبا شد که تکان دادن آنها با سختی همراه باشد .

پرده های فلزی :

همانگونه که گفتیم نقش پرده در سه تار ، ایجاد تغییرات در صدای این ساز است .
انگشتان نوازنده با قرار گرفتن بر روی پرده ها و فشار دادن سیم ، باعث چنین تغییراتی می شوند .
صدای ساز بوسیله سیم – که خود از جنس فلز است – تولید می شود .
فشرده شدن فلز بر روی فلز باعث ایجاد صدای نا موزون و نا خالص شده ،
منجر به دور شدن سه تار از دایره ارزش های سازی میگردد .

ب : شیطانک :

شیطانک دسته سه تار را از سر پنجه جدا میکند .
فاصله خرک تا شیطانک طول سیم را در بر می گیرد .

ج : سر پنجه :

سر پنجه به قسمتهای انتهایی دسته سه تار یعنی از شیطانک تا آخر دسته سه تار گفته می شود .
بر روی سر پنجه ، گوشی های سه تار قرار می گیرد .
نقش گوشی ها تنظیم سیمهای ساز از نظر کوک است .