«سه
تار» سازی است که در خانه های اغلب هموطنان شهرنشین یافت می شود. برخی ها
آن را می نوازند و برخی نیز از آن برای زیباتر کردن محیط خانه شان بهره می
برند. برخی بر این باورند که دلیل محبویت سه تار، ارزانی و سهولت نواختن آن
است. اما برخی دیگر، دلنشینی صدای آن را بر ارزانی و سهولت نواختنش، قوی
تر می دانند. با این همه، سازسازان زیادی هستند که به ساختن این ساز
مشغولند و برخی اوقات هم می بینیم که دستفروش ها در کنار جاده ها و خیابان
ها در حال فروختن این ساز هستند که گرچه شان آن را در چنین رفتاری پائین می
آورند، اما خود این کار نشان آن است که سه تار هم محبوبیت زیادی در بین
مردم دارد و هم توجه سازسازان را به خود جلب کرده است.
در اینجا بد
نیست که به مراحل ساختن ساز سه تار نگاهی بیندازیم تا متوجه شویم که این
صدای دلنشین و مسحورکننده، چگونه از میان چند تکه چوب خشک و چند سیم برمی
آید. ساختن سه تار، هشت مرحله دارد که عبارتند از: ساخت الگو و قالب سه تار
و ساخت کاسه های یک تکه، ساختن دوره و ترک ها و پختن و تنگ گذاشتن آنها،
چسباندن دوره و ترک ها و ساخت کاسه های یکپارچه، ساخت و نصب دسته، ساخت و
نصب صفحه، ساخت شیطانک، سیم گیر، خرک و گوشی ها، تعبیه سوراخ های روی صفحه و
رنگ کاری و پرده بندی و بستن سیم ها.
سه تار دو نوع کاسه دارد؛ یک تکه و ترکی یا چندتکه. در کاسه یک تکه، یک تکه چوب به ابعاد ۱۶×۱۶×۲۷ از چوب درخت توت لازم است که نباید کاملاً خشک باشد تا به هنگام تراش ترک برندارد یا نشکند. این چوب حتی الامکان بدون گره بوده و از تنه درخت توتی است که در مناطق خشک روییده است و قطر تنه آن باید تا حد امکان بیشتر از۶۰ سانتی متر باشد. سپس توسط ابزار مختلفی همچون اره برقی، چوب ساب و… در یک طرف چوب قوس بیرونی کاسه درمی آید. سپس به وسیله مغار، درون کاسه، کنده کاری می شود. آنگاه توسط انواع سمباده ها، درون و بیرون کاسه صیقل داده می شود که این کار نیاز به زمان زیادی دارد. اما در نحوه ساخت کاسه های ترکی یا چندتکه روش دیگری به کار برده می شود. در این روش کاسه با چسباندن قطعات چوب که به شکل های مشخصی بریده شده اند ساخته می شوند. قطعه چوبی که به لبه صفحه وصل می شود دوره یا پیشانی نام دارد. برای ساختن کاسه به این روش سازندگان سه تار معمولاً از قالب های آلومینیومی استفاده می کنند.
ما باید برای ساختن ترک ها و دوره، الگوی آنها را داشته باشیم. ارتفاع دوره در قسمت وسط آن یعنی همانجایی که سیم گیر بسته می شود از ۵ تا ۸ سانتیمتر و در دوسر انتهایی خود که روی گلویی می چسبد معمولاً ۵تا۸ میلیمتر است و پهنای ترک بر حسب اینکه کاسه ها چند ترک باشند کم یا زیاد می شوند. در برخی موارد، روی ترک ها طرح های مختلف و زیبایی نیز کشیده می شود. این طرح ها را روی یک ورق نازک فلزی مانند ورق های فولادی می کشند که برای ساختن لوله بخاری از آنها استفاده می شود. چوب دوره قطعه چوبی به ابعاد ۶۰سانتیمتر طول۸ سانتیمتر عرض و ۳/۰ سانتیمتر ضخامت و از چوب توت بدون گره و با الیاف های موازی و سالم و بدون عیب و نقص است.
ابتدا ما طرح دوره را روی دوره می کشیم و کنار خطی را که کشیده ایم می بریم طوری که خط روی چوب دوره باقی بماند. بعد به وسیله قرص چرخ سمباده جای بریده شده را گونیا می کنیم. ممکن است این عمل در دوره و در ترک ها به وسیله رنده نجاری انجام شود که ما این روش را پیشنهاد می کنیم. بعد از اینکه پل را روی صفحه چسباندیم باید قلاب هایی روی این چوب پیچ کنیم که در موقع جمع کردن کاسه وجود این قلاب ها ضروری است.
دسته سه تار از چوب گردو
یا بعضاً از دیگر چوب های خوشرنگ و خشک ساخته می شود. طول چوب دسته سه تار
تقریباً ۶۵ سانتیمتر و ضخامت آن در سر دسته ۱۸×۱۸ میلیمتر و در جایی که به
گلویی کاسه متصل می شود ۲۸×۲۸ میلیمتر است.
پس از رندیدن چوب دسته
ابتدا ۶ سانتیمتر از محل اتصال را با گونیا و مداد مطابق شکل و با مشخصات
زیر اندازه می زنی،م توجه به این نقطه خیلی مهم است که حلقه های سالانه چوب
باید تقریباً عمود بر دسته باشند ویا به عبارت دیگر دسته باید در امتداد
رک ها باشد و بنابراین عرض دسته را به سه قسمت تقسیم می کنیم. قسمت میانی
(زبانه) ۱۰ میلیمتر و دو قسمت طرفین زبانه (بر زبانه) هر یک ۹ میلیمتر.
زبانه به دلیل اتصال به کاسه باید به اندازه کافی محکم باشد به همین دلیل
ممکن است زبانه را ۱۲ میلیمتر و برهای زبانه را هر کدام ۸ میلیمتر نیز در
نظر بگیرند. پشت دسته را نیز در زیر زبانه به اندازه بر زبانه اندازه می
زنیم و بعد قسمت هایی را که باید بریده شود مشخص می کنیم و علامت می زنیم.
ابتدا برهای دو طرف را می بریم بعد بر زیری را نیز برش می دهیم.